दुर्गाबाई, जी. ए आणि नवपरिवर्तन....Durga Bhagwat, G. A. Kulkarni and the Hero

 

दुर्गाबाई भागवतांची अनेक पुस्तके वाचून माझ्या एक गोष्ट लक्षात आली होती की त्यांनी जी. ए. कुलकर्णी यांच्या वाङ्मयाबद्दल मतप्रदर्शन केलेले नाही... 

 

'ऐसपैस' मध्ये तर प्रतिभा रानडे त्यांच्या समोर जी एंचा विषय काढतात पण त्यावर दुर्गाबाईंचे भाष्य होत नाही ... याचे मला काही वर्षे कुतुहूल वाटत आले ... 

 

परवा वॉल्डेन बुक स्टोअर Walden Book Store मधून "शासन , साहित्यिक आणि बांधिलकी", १९८८/२०१८ हे दुर्गाबाईंचे पुस्तक मागवले.... दुर्गाबाईंनी (बहुदा) १९८४ साली दिलेल्या तीन व्याख्यानांवरती आधारित ते पुस्तक आहे ... बहुदा कारण नक्की तारखा पुस्तकात कोठेही दिल्या नाहीत ... 

 

त्यातील पृष्ठ १२५ वर ठळक परिच्छेद आहे : "जी. एं. ची कैरी कथा"... काय आनंद झाला म्हणून सांगू ... माझी जीएंची सर्वात आवडती कथा कदाचित दुर्गाबाईंची सुद्धा जीएंची सर्वात आवडती कथा असू शकेल... हा परिचछेद आहे पुस्तकातील चौथ्या प्रकरणात "स्वाधीनता आणि आम्ही".... 

 

दुर्गाबाई जीएंचा फार मोठा बहुमान करत त्यांना म्हणतात : ते स्वाधीन लेखक आहेत... 

 

जी. ए. स्वाधीन लेखक आहेत म्हणजे काय?

 

त्याची एक महत्वाची कसोटी:

 

"... मनुष्य निव्वळ पारदर्शक प्रामाणिक हवा. इतरांशी पण मुख्यतः आणि विशेषत्वाने स्वतःशी. इतरांना त्याने फसविता कामा नये आणि स्वतःलाही फसविता कामा नये. सर्व प्रकारची आत्मवंचना त्याला टाळता आली पाहिजे..."

 

जी. ए. असे लेखक आहेत...

 

त्यांनी लिहलेल्या शेकडो पत्रांतून ही गोष्ट आणखीच अधोरेखित होते...

 

मला जीएंच्या अनेक गोष्टींबद्दल मतभेद आहेत, पण मला त्यांची सगळ्यात आवडणारी गोष्ट : त्यांचा "निव्वळ पारदर्शक प्रामाणिकपणा"

 

जीएंच्या "कैरी"तल्या मुलामध्ये मी स्वतःला पाहतो... 

 

माझी आयुष्याची पहिली जवळ जवळ २१ वर्षे मिरज शहरामध्ये गेली... अत्यंत प्रेम, माया, लाड करणारी, अत्यंत सुंदर दिसणारी आई मला माझ्या वयाच्या ४६ व्या वर्षांपर्येत मिळून सुद्धा मी त्या मुलाच्या आयुष्यातील अनिश्चितता समजतो... 

 

कारण माझ्या आईच्या दोन सर्जरी झाल्या एक (बहुदा) १९७२ साली आणि दुसरी १९७८ साली... दोन्ही थोड्या परिस्थिती गंभीर झाल्या नंतर... दोन्ही मध्ये , विशेषतः १९७८ मध्ये आई जाऊ शकत होती... त्यावेळी मी इंजिनीरिंग च्या दुसऱ्या वर्षाला होतो आणि माझे वडील अत्यंत चिडके/ अधिक रागीट/ deeply frustrated झाले होते, ... 

 

भारतातील बहुतेक मध्यमवर्गीयांची आर्थिक स्थिती १९४७ पासून १९९५ पर्यंत ओढाताणीची असे, त्या गोष्टीचा माझ्या वडलांच्या वागण्यावर मोठा परिणाम झाला होता... बहुतेक गरीब लोकांना दोन वेळचे पोटभर चांगले जेवण सुद्धा मिळत नसे...

 

आणि माझी आई गेली असती तर माझे आयुष्य कैरीतील मुलाच्या बरेच जवळ जाऊं शकले असते ..

 

त्यामुळे कैरी पहिल्यांदा १९८२ साली वाचल्यावर एका प्रकारे हायसे वाटले, आपण वाचलो म्हणून.. तो पर्यंत आई मुळे माझ्या हातात नैसर्गिकरित्या पिकलेला आमच्या मिरजेचा (म्हणजे कोकणातून आलेला) अस्सल हापूस किंवा पायरी होता, कैरी नव्हे!

 

Nassim Nicholas Taleb:

 

"... My very first impression upon a recent rereading of the Iliad, the first in my adulthood, is that the epic poet did not judge his heroes by the result: Heroes won and lost battles in a manner that was totally independent of their own valor; their fate depended upon totally external forces, generally the explicit agency of the scheming gods (not devoid of nepotism). Heroes are heroes because they are heroic in behavior, not because they won or lost...." 

(Fooled by Randomness, 2001)

 

दुर्गाबाईंना जीएंची रूपक कथा खूप आवडते ज्यावेळी ते पाश्चात्य परीकथा व पुराकथा पचवून त्यांचे नवपरिवर्तन आपल्या कथांमधून करतात.

 

दुर्गाबाईंच्या मते, वर Taleb यांच्या quote मध्ये आलेल्या, पाश्चात्य परीकथा व पुराकथा मधल्या "वीर नायकाला सक्तीनेच स्वतःचे घर सोडावे लागते कारण बाप आपल्या मुलाचे व्यक्तित्व खच्ची करतो हा आजवरचा जगाचा अनुभव."... आणि मग तो धोका पत्करून, शौर्य गाजवून अमृतफळ, सुवासिक पाणी , गुलाबकावलीचे फूल असे काही अद्भुत, अप्राप्य आणि त्या बरोबर त्या वस्तूची मालकीण सुंदर राजकन्या मिळवून'परत घरी येतो. 

 

दुर्गाबाईंना कैरीतील मुलगा प्राचीन हिरोची नवी आवृत्ती वाटते.

 

मात्र आजच्या हिरोला आपला मावशीकडील प्रवास अर्ध्यावरच सोडायला लागतो आणि परत मामाच्या घरी यावे लागते... हाती अमृतफळ पडत नाही तर पडते न पिकलेला आंबा म्हणजे कैरी....

 

"ही कथा शोकाची भावनाच नव्हे कारुणाची संथ लयसुद्धा निर्माण करते." (दुर्गाबाई गौतम बुद्धाच्या करुणे कडे नेहमी येत असतात)

 

पण हाती कैरी पडली म्हणून काय झाले? Heroes are heroes because they are heroic in behavior, not because they won or lost...

 

कैरीतील मुलगा हिरो आहे, त्याच निकषाने मी हिरो नाही कारण मी कधी त्याच्या वयात अशा प्रवासाला बाहेर पडलोच नाही...

 

Joseph Campbell:

"... The modern hero, the modern individual who dares to heed the call and seek the mansion of that presence with whom it is our whole destiny to be atoned, cannot, indeed must not, wait for his community to cast off its slough of pride, fear, rationalized avarice, and sanctified misunderstanding. “Live,” Nietzsche says, “as though the day were here.” It is not society that is to guide and save the creative hero, but precisely the reverse. And so every one of us shares the supreme ordeal—carries the cross of the redeemer—not in the bright moments of his tribe’s great victories, but in the silences of his personal despair." 

 

(The Hero with a Thousand Faces, 1949)

 

काय योगायोग पहा! मी आयुष्यात फक्त दोन मराठी लघुकथा लिहल्या ज्या "अभिरुचि" मासिकात मार्च-एप्रिल १९८४ मध्ये आणि जान-फेब १९८५ मध्ये प्रसिद्ध झाल्या... 

 

त्यातील पहिली कथा होती "रेको (अर्थात रेकमंडेशन)- ती कथा मी महाभारतातील आदिपर्वातील धौम्य ऋषी आणि त्यांचा शिष्य आरुणी यांच्या वर आधारित लिहली होती..

 

आरुणी बांधाचे पाणी स्वतः झोपून अडवतो कारण त्याला गुरुजींचे अमेरिकेत जाणयासाठी रेकमंडेशन हवे असते!... माझ्या आय आय टी तील वर्षांचा आणि तेथील विद्यार्थ्यांच्या वागणुकीचा आणि जी.एं. च्या पिंगळावेळचा त्यावर प्रभाव होता... (अभिरुचीचे अनुक्रमणिका पान आणि कथेची पाने सोबत)

 

दुर्गाबाई म्हणतात :

"... माणसाच्या अध्यात्मिक प्रकृतीवर सूत्रमय भाष्ये करणारे ललित वाङ्मय आमच्याकडे फारसे नाही. पुराकथांच्या रसायनातून जेंव्हा कथा, कादंबऱ्या जन्म घेतात तेंव्हा त्यात ही प्रज्ञा स्वाभाविकपणे प्रकट होते. आपल्याकडे पुराकथांवर आधारित नवे वाङ्मय अजिबात नाही असे नाही. या संदर्भात मला जी. ए. कुलकर्णी यांचे नाव घ्यावेसे वाटते. पाश्चात्य परीकथा व पुराकथा पचवून त्यांचे नवपरिवर्तन आपल्या कथांमधून जेव्हा जी. ए. करतात तेव्हा मनाला खूप आनंद होतो..."

(पृष्ठ १२५, 'शासन, साहित्यिक आणि बांधिलकी', १९८८/२०१८)

 

ज्यावर्षी दुर्गाबाई हे म्हणत होत्या त्याचवर्षी माझी कथा अभिरुचि सारख्या मासिकात प्रसिद्ध होत होती याचे आज खूप समाधान वाटते...  

 

 

Harry Bliss, Edward Gorey, Charles M. Schulz...What Have You Done With Linus?!

 

Linus by Charles M. Schulz

"Thoughtful and respectful, Linus is often the voice of reason among his peers. He is a deep thinker and a student of philosophy. Despite his run-ins with cantankerous Lucy, and the fact no one understands why he carries a security blanket, Linus remains delightfully hopeful."

Artist: Edward Gorey

 artist: Harry Bliss

Where Were Ships Built for the United Kingdom During the Colonial Period

Alexander Etkind, 'Nature's Evil: A Cultural History of Natural Resources', 2021:

"...The treeless Dutch Republic imported timber from Norway and the Baltic lands, floated rafts down the Rhine from the German princely states, and procured rare species from Java. In England, Queen Elizabeth I banned her own subjects from felling trees within 14 miles of any coast or river bank; Peter the Great followed suit in Russia with similar decrees. Portugal imported timber from Brazil, Spain from southern Italy and, at the time of the Armada, the Baltics. As was often the case with raw matter, the cost of transportation exceeded the production cost. The price of timber delivered to an English port was twenty times higher than its purchase price in the Baltic forests. In the eighteenth century, it took 4,000 oak trunks, or 40 hectares of mature forest, to build a British battleship. Contrary to the ideas of mercantilism, it turned out that building ships in the colonies was cheaper than transporting timber across the ocean. Almost half the Portuguese fleet was built in Brazil, a third of the Spanish fleet in Cuba, and much of the British fleet in India..."

Wikipedia:

https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Category:British_ships_built_in_India&pagefrom=Research+%281823%29%0AHCS+Research+%281823%29#mw-pages 

Ships built for the United Kingdom in India during the colonial period

A Tale of Two Horses

 

  artist: Paul Degen (24 March 1941 – 30 May 2007) was a Swiss illustrator, caricaturist, painter and sculptor. He is mostly known for the cartoons he did for The New York Times and his 34 title illustrations for The New Yorker magazine in the 1970s and 1980s

It's NO coincidence that Mr. Degen was illustrator AND sculptor....That's why he did not miss the horse in the sculpture

Butterfly with Stinger In The Picture of Dorian Gray

(ह्या ब्लॉगवरील डिसेंबर १७, २००७ ची पोस्ट "Butterfly with Stinger - James McNeill Whistler and D G Godse द ग गोडसे" पहा.)

 जेम्स व्हीसलर यांच्या वरील दोन भागातील दीर्घ लेखात (४१ पानी, समाविष्ट 'नांगी असलेले फुलपाखरू', १९८९) द ग गोडसे खालील गोष्टीचा उल्लेख करत नाहीत :

"After falling out with painter James McNeill Whistler over the merits of their chosen art forms, Oscar Wilde based the character of a murdered artist in “The Picture of Dorian Gray” on his former friend...."

म्हणजे  जेम्स व्हीसलर “The Picture of Dorian Gray”, १८९० मुळे सुद्धा अजरामर झाले आहेत!

 courtesy: Lapham's Quarterly

House of Mouse@100...आकाशातील ग्रह ताऱ्यांप्रमाणे त्यांचे अस्तित्व

The Walt Disney Company completed 100 years on October 16, 2023.

माझ्या बालपणी मला डिस्नी कंपनीचे फार काही वाचायला मिळालेच नाही, टीव्ही नसल्यामुळे बघायचा तर प्रश्नच नाही. 

पण तरी सुद्धा आकाशातील ग्रह ताऱ्यांप्रमाणे त्यांचे अस्तित्व जाणवत राही, कधी चित्रांतून, कधी खेळण्यातून वगैरे... 

त्यांची आजवरची सर्वात जास्त आवडलेली कलाकृती म्हणजे - Toy Story II , १९९९... 

पु ल देशपांडे यांच्या 'दिनेश' लेखातील काही भाग आठवण करून देणारी, बालपणाला सलाम करणारी, लहानपणीच्या जीवनातील खेळण्यांचे अनन्यसाधारण महत्व पुन्हा एकदा सांगणारी आणि सर्वात महत्वाचे - भेट आणि ताटातूट हे कसे जीवनाचे अविभाज्य भाग आहेत हे दर्शवणारी ती महान कलाकृती आहे... 

२०२४ च्या अमेरिकेतील निवडणूकात काही होवो, खालील अप्रतिम कार्टून कधी विसरू नका... 

 

 artist: Lee Lorenz, August 1993

सावित्री मुक्यानेच मेली...Story Title or Toothpaste Ad?

 मिश्किल जीए ... आणि तसे ते अनेकदा होतात!

जी. ए. कुलकर्णी अनंतराव कुलकर्णींना २.२.८१ रोजी लिहतात:

"... काही विशिष्ट मूल्ये स्वीकारून धारदारपणे जीवन जगण्याची त्यांची (श्री. म. माटे उर्फ माटे मास्तर १८८६- १९५७) ईर्षा आम्हाला फार दुर्मिळ आणि आदरणीय वाटे. काही वेळा घरातील वडीलधाऱ्या माणसाची थट्टा करावी, त्याप्रमाणे आम्ही आपापसात अगर पत्रात त्यांची थोडी थट्टा देखील करत असू, उदा. 'सावित्री मुक्यानेच मेली' हे एखाद्या कथेचे नाव आहे की, एखाद्या टूथ पेस्टची जाहिरात आहे?..."

(पृष्ठ १८६, 'जी.एं. ची, निवडक पत्रे: खंड ३', २००६/२०१२)

काय प्रचंड हसलोय मी हे वाचून!

सोबतची जाहिरात प्रसिद्ध झाली होती , माटे आणि जी.ए. या दोघांनी अनेक लेखन केलेल्या 'वाङ्मय शोभा', नोव्हेंबर १९४३ च्या अंकात.

वरना रखा है क्या चाँदनी रात में...William Steig

"... उँगलियाँ जब ज़माने
की मुझपर उठे
खो न जाना कही
ऐसे हालात में 

रोशनी ज़िन्दगी में
मोहब्बत से है
वरना रखा है क्या
चाँदनी रात में
हाथ आया है..."

ह्या अप्रतिम गाण्याला (Movie- Dil Aur Mohabbat, Asha Bhosle, Mahendra Kapoor, Music- O P Nayyar,Lyricist- Shevan Rizvi) योग्य असे चित्र...

 Artist: William Steig, June 1965

ताई मावशीला जाऊन वीस वर्षें झाली...The Evening Is Still Lively

आज ऑक्टोबर १८ २०२३, ताई मावशीला जाऊन वीस वर्षें झाली. 

"कोल्हापूर नावाच्या गावास: पाऊले जरी दूर भटकत गेली/ तरी तुझ्या जुन्या आठवणींची बुत्ती / सतत जवळ राहिली आहे" (हे मी महान लेखक जी. ए. कुलकर्णींच्या 'रमलखुणा' या पुस्तकाच्या अर्पण पत्रिकेत बदल करून घेतले आहे.)

एखाद्या शहरासोबत माणसाचे नाते कसे प्रस्थापित होते आणि वृद्धिंगत होते याचा अभ्यास खूप इंटरेस्टिंग आहे. त्या नात्याला अनेक पैलू असतात.

मी भारतातील डुमडुमा-आसाम , मिरज, मुंबई, ठाणे , नवी मुंबई, नाशिक, बेंगरुळू, पुणे, कोलकता, चेन्नई वगैरे शहरात राहिलो आहे... भारतात आणि अनेक देशातील शहरांना काम / विरंगुळा निमित्त भेटी दिल्या आहेत. मी परदेशात तर कधीच रमलो नाही आणि भारतात कोल्हापूर माझ्या साठी शहर नंबर १ आहे... हे म्हणणे सोपे पण तसे का याचा विचार गुंतागुंतीचा आहे.

एक उत्तर आहे- माझ्या लहानपणात आणि पौगंडावस्थेत कोल्हापूरात बघितलेले सिनेमे.

अलीकडील बऱ्याच लोकांना, सिनेमाचे माझ्या आणि माझ्या आधी/ नंतरच्या पिढ्यांच्या जीवनातील केंद्रीय स्थान लक्षात कधीच येणार नाही. सिनेमा आणि त्याचे संगीत हे नुसती करमणूक नव्हती तर तो संस्कृतीचा एक प्रमुख भाग होता. त्याकाळातील विद्वत्ताप्रचुर लेख तुम्ही वाचले तर ते तुम्हाला कधीच समजणार नाही. त्यासाठी तुम्हाला त्याकाळातील लोकांशी बोलले पाहिजे. "सिनेमा सिनेमा" नावाचा एक सिनेमा १९७९ साली प्रदर्शित झाला होता, त्यात मी जे इथे म्हणतो त्याचे थोडे प्रतिबिंब पडले होते.

मी कोल्हापूरात बघितलेल्या अनेक सिनेमांपैकी फक्त चार हिंदी सिनेमांची नावे इथे घेणार आहे- ऍन इव्हनिंग इन पॅरिस, १९६७; आराधना, १९६९; जॉनी मेरा नाम, १९७०; कटी पतंग, १९७१...

ऍन इव्हनिंग इन पॅरिस बहुतेक व्हीनसला ३-६ चा शो बघितला होता --प्रचंड गर्दी, वरती काटेरी तारा ठोकलेल्या क्यू मध्ये वाट पाहणे , कडक उन्हाळा, चालत मावशीच्या घरापासून थिएटर पर्यंत केली उन्हातील रपेट वगैरे ---पण ज्यावेळी शम्मी कपूर वारले, त्यावेळी पहिल्यांदा काय आठवले तर ती १९६७-६८ ची दुपार .... आज केंव्हाही त्या सिनेमातले सदाबहार गाणे ऐकल्यावर किंवा हिंदी सिनेमातील सर्वात सुंदर दिसणारी बिकिनी ज्यांनी त्या सिनेमात घातली त्या दिसल्यावर काय आठवते तर, कोल्हापूर... थोडक्यात ऍन इव्हनिंग इन पॅरिस बद्दलच्या सगळ्या चांगल्या गोष्टी कोल्हापूर या नावाला ट्रान्सफर झाल्या!

तीच गोष्ट साधारणपणे इतर तीन सिनेमांच्या बाबत म्हणता येईल. हिंदी सिनेमे कोल्हापूर नंतर कित्येक महिन्यांनी मिरजेला येत असत. जॉनी मेरा नाम बघून ज्यावेळी मी परतलो त्यावेळी कित्येक महिने मी त्याची साग्रसंगीत गोष्ट (पद्मा खन्ना यांच्या नाचासकट!) मित्रांना सांगून भाव खाल्ला होता.

कटी पतंग चे संगीत इतके सुपरहिट झाले होते की मावशीच्या घराजवळ मला एक दोन गाण्यांचे मराठीत केले गेलेले विडंबन पण ऐकू येई.

ज्या दिवशी मावशी गेली त्यादिवशी तिच्या अंत्यदर्शनाला मी संध्याकाळी कोल्हापुरात पोचलो. विधी झाल्यानंतर सहज आकाशाकडे लक्ष गेले. इतके सुंदर होते आकाश की पहिले आठवले कटी पतंग मधले गाणे : “ये शाम मस्तानी...”

चिं.त्र्यं.खानोलकर त्यांच्या एका दीर्घ कथेत लिहतात : "....आणि आकाशाकडे बघून त्याने गर्जना केली : बाप्पा तुला क्षमा नाही. वाड्यावरची माणसे दोंदे वाढवतात. माझ्या काश्याचे पाय जातात. चाफा मात्र फुलतच राहतो....". पहिल्यांदा खानोलकरांसारखा बाप्पाचा राग आला, पण नंतर वाटले माझ्या मावशीला ती कदाचित योग्य श्रद्धांजली होती. आज केंव्हाही मस्तानी शाम म्हणजे पहिल्यांदा माझ्या मावशीच्या कोल्हापूरची...

 शम्मी कपूर, शर्मिला टागोर, ऍन इव्हनिंग इन पॅरिस, १९६७