फक्त एक चित्र काढायच राहीलय: मृत्यूनदी Styx वरील पडावाच, पडावावरून....Sadanand Rege, A Cartoonist, A Painter

#SadanandRege35YearsOn

आज २१सप्टेंबर २०१७, सदानंद रेग्यांची ३५वी पुण्यतिथी 

विलास सारंग , रेगेंवरचा मृत्युलेख:

"... रेग्यांच्या कवितेचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे तिच्यातील विनोद आणि ‘आयरनी’. गंभीर कवितेला विनोदाचे वावडे असते अशी गैरसमजूत मराठीत रूढ झाल्याचे दिसते. बहुतांश कविता ही ‘लांब चेहऱ्या’ची कविता आहे. ‘सीरियसनेस्’ म्हणजे ‘सॉलेम्निटी’ नव्हे आणि गंभीर जीवनदृष्टीला ‘कॉमिक व्हिजन’चे वावडे नसते हे फारसे लक्षात घेतले गेल्याचे दिसत नाही...."

सकस विनोद बुद्धी सतत जिवंत असलेला कवी म्हणजे रेगे, अस मी त्यांच वर्णन करेन... एकनाथ, तुकाराम, रेगे, कोलटकर ... विनोदबुद्धीची मराठी कवींची उतरंड.....

त्यांच चौफेर वाचन असाव असं वाटत. त्यात नक्कीच जेम्स थर्बर , स्टाईनबर्ग, न्यूयॉर्करचे, पंचचे  अंक आलेले असणार, शिवाय चित्रकलेची, संगीताची देणगी .... अशा प्रतिभाशाली माणसाला कार्टून काढायचा निश्चितच मोह होणार, विशेषतः आजूबाजूच्या निर्माण होणाऱ्या कार्टून्सचा दर्जा पाहून वाईट वाटल्याने....

रेगेंनी 'वाङ्मय शोभा' मासिकासाठी १९५०च्या दशकात खूप काम केल - अनेक कविता, कथा लिहल्या, संपादकांशी सल्लामसलत (उदा: 'एप्रिल फु' विशेषांक प्रत्येक एप्रिल मध्ये काढण), अंकाच स्वरूप बदलायचा प्रयत्न केला....आणि व्यंगचित्रे काढली....

खाली १९५६, १९५७ साली प्रकाशित झालेली रेग्यांची नऊ व्यंगचित्रे दिली आहेत. त्यासालातील दि न्यू यॉर्कर किंवा पंच मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या व्यंगचित्रांच्या मानाने काही  ठ्ठीक आहेत, काही चांगली (उदा: शेविंग , जेकील आणि हाईड) आहेत अस म्हणता येईल

पण मला त्यांचा प्रयत्न पहिल्या दर्जाचा वाटतो. मराठीतील एक आघाडीचा कवी कार्टून काढतो ही त्या कवीने व्यंगचित्रकलेला दिलेली मोठी दाद आहे. (जीए , दिलीप चित्रे यांनी चित्रे काढली. जी ए वसंत सरवटेच्या कलेला दाद देताना पत्रातून दिसतात. )

सौजन्य: सदानंद रेगेंच्या साहित्याचे सध्याचे कॉपीराईट होल्डर्स, वाङ्मय शोभा, बुकगंगा.कॉम

 (केवढ जबरदस्त चित्र आहे पहा हे....मला रेग्यांच्या व्यंगचित्रात सगळ्यात जास्त आवडलेले )

 (खालील चित्रात रेगेंची नाममुद्रा दिसत नाहीये पण बहुदा चित्र त्यांचेच आहे.)

(खालील चित्र: शीर्षासन केल्यामुळे मुलाचे डोके चपटे झाले आहे, केस झडले आहेत.)

(खालील चित्र:  नाव पहा : डॉक्टर जेकील , कपडे बदलतायत आणि डॉक्टर हाईड होतायत!)

(खालील चित्र: मेलबर्न ऑलीम्पिकस , १९५६)

रेग्यांच्या ह्या व्यंगचित्रकलेचा 'निवडक सदानंद रेगे: संपादक: वसंत आबाजी डहाके', १९९६, २०१३ मध्ये कुठेही उल्लेख मला सापडला नाही (चूकभूल घ्यावी द्यावी).

पुस्तकातील परिशिष्टात समाविष्ट रेगेंच्या वरील लेखात ते स्वतः त्यांच्या Drawing बद्दल लिहतात:

 "... यंदाच्या मुक्कामात माझी कित्येक चित्रे तिथल्या (ओस्लोच्या) मित्रांच्या घरांच्या भिंतींवर लावलेली मी पहिली तेव्हा आयुष्यात प्रथम वाटल, की हे जीवन काही अगदीच निरर्थक नाही....".... फक्त एक चित्र काढायच राहील म्हणतायत:  मृत्युनंतरच्या Styx वरील  पडावाच, पडावावरून  ...

चित्रकलेचे इतके महत्व रेगेंच्या जीवनात आणि कलाजीवनात आहे...

श्री. डहाके रेगेंच्या या पैलूबद्दल त्यांच्या १८ पानी प्रस्तावनेत फक्त खालील उल्लेख करतात: "... पुढे आयुष्याला स्थैर्य आल्यानंतर रेगे संगीताच्या आणि चित्रकलेच्या शिक्षणाकडे वळले. त्यांच्या काही पुस्तकांच्या मुखपृष्ठांवर त्यांनी केलेली रेखाचित्रे , रेखाचित्रे आहेत. उदा...."

माझ्यामते रेगेंच्या कवितांवर जगातील अप्रतिम व्यंगचित्रांचा प्रभाव आहे असं नुसत नाही तर त्यातील काही कविता उत्तम व्यंगचित्रांसारख्या आहेत. 'दि न्यू यॉर्कर', 'पंच'  मधली रेगे लिहीत असलेल्या काळातील व्यंगचित्रे पहा ( काही या ब्लॉगवर सुद्धा आहेत) तुम्हाला माझे म्हणणे कदाचित पटेल. रेग्यांना अनेक वेळा जे व्यंगचित्रातून काढायला जमल नाही ते त्यांनी कवितेतून व्यक्त केल. रेगे हे पहिल्यांदा रंगरेषा-लेखक आहेत आणि नंतर अक्षर-लेखक

अहो, तुकोबा आणि काफ्का, तुमच्या लेखनात प्राणी, कीटक, पक्षी यांचे उल्लेख जरुरीपेक्षा जास्त येतात...Kafka's Jataka tales

तुकाराम: 
"श्वानाचियापरी लोळे तुझ्या द्वारी 
भुंको हरिहरि  नाम तुझे 

भुंकी  उठी बैसे न वजाये वेगळा 
लुडबुडी गोपाळ पायांपाशी 

तुका म्हणे आम्हा वर्म आहे ठावे
 मागेन ते द्यावे प्रेमसुख"
(३९९२)

जी ए कुलकर्णी:
"...मला वाटते, फार मोठी नाव घ्यायची झाली तर Kafka, Camus and Dostoevsky हे अतिशय morbid होते. त्याच्या उलट तर मला वाटते , की अनुभवाने जर लेखकाला जीवनविषयक एखाद्या आकृतीची सतत जाणीव होत राहिली नाही , तर त्याचे लेखन मोठेपणी जरीची टोपी घालून हिंडणाऱ्या माणसाप्रमाणे बालीश वाटते. मराठीतील पुष्कळशी कथा अशी अगदी फुटकळ उथळ वाटते याचे कारण तेच. कोणते तुकडे हाती लागले यावरच आपले इतके समाधान असते, की तो कशाचा तुकडा असावा याकडे आपले लक्ष नाही. Kafkaची मते पटोत अगर न पटोत, Hardy देखील असाच , पण त्यांच्या लेखनावर अशा या universal reference चा शिक्का आहे. ..."
(२८/८/१९६३, पृष्ठ १२०, 'जी एंची निवडक पत्रे', खंड २, १९९८) 
 
दिलीप पुरषोत्तम चित्रे, 'पुन्हा तुकाराम', १९९०/१९९५, पृष्ठ ९०:
"... अनेक वर्षांपूर्वी गप्पा मारताना माझा मित्र, ज्येष्ठ समकालीन कवी आणि  क्वचित मराठी कवितेचा इंग्रजी अनुवादक  अरुण कोलटकर याने माझे लक्ष तुकोबांच्या श्वानविषयक अभंगांकडे वेधले. असा एक गट म्हणून त्यांच्याकडे बघता येईल हे फक्त एखाद्या आधुनिक कवीला आणि वाचकाला सुचू शकेल. पारंपरिक वाचकाला हे सुचणार नाही...."

जयवंत दळवी, 'प्रिय जी. ए.: स. न. वि. वि.', १९९४:
"... गंगाधर गाडगीळांनी आपल्या पत्रातून रूपककथा लिहू नका, माणसांच्या कथा लिहा, असा सल्ला दिला  मलाही तो योग्य वाटतो..."

James C. Scott, ‘Against the Grain: A Deep History of the Earliest States’, 2017:

“...For reasons that are alarmingly obvious, we are increasingly preoccupied by our footprint on the earth’s environment in this last era. Just how massive that impact has become is captured in the lively debate swirling around the term “Anthropocene,” coined to name a new geological epoch during which the activities of humans became decisive in affecting the world’s ecosystems and atmosphere.

While there is no doubt about the decisive contemporary impact of human activity on the ecosphere, the question of when it became decisive is in dispute. Some propose dating it from the first nuclear tests, which deposited a permanent and detectable layer of radioactivity worldwide. Others propose starting the Anthropocene clock with the Industrial Revolution and the massive use of fossil fuels. A case could also be made for starting the clock when industrial society acquired the tools—for example, dynamite, bulldozers, reinforced concrete (especially for dams)—to radically alter the landscape. Of these three candidates, the Industrial Revolution is a mere two centuries old and the other two are still virtually within living memory. Measured by the roughly 200,000-year span of our species, then, the Anthropocene began only a few minutes ago...”

 

जी ए कुलकर्णी एक पत्रात लिहतात:
"... माझ्या कथात बहिणीचे प्रेम व गाय याचे उल्लेख जरुरीपेक्षा जास्त येतात, असें मला एक टीकाकाराने इशारा दिला आहे (या बाबतीत जरुरीचे माप काय आहे हें एकदा शोधले पाहिजे.) ..."  

वरील  वाक्याची आठवण झाली खालील  वाचल्यावर:

“There are few literary authors in whose works animals and other creatures play as prominent a role as they do in Franz Kafka’s writing. The presence in his stories of burrowing forest animals, insects, mice, dogs, horses, apes, jackals, leopards, vultures, jackdaws, hares, rats, larks, and even mysterious creatures such as Odradek, the kittenlamb, and weird bouncing balls testifies to Kafka’s continuing preoccupation with nonhuman creatures. These creatures speak, sing, investigate, lurk, tumble, scuttle, and tunnel their various ways to the heart of the issues explored in his literature: the nature of power, the inescapability of history and guilt, the dangers and promise and strangeness of the alienation endemic to modern life, the human propensity to cruelty and oppression, the limits and conditions of humanity and the risks of dehumanization, the nature of authenticity, family life, Jewishness, and the nature of language and art.

Nonhuman animals also play an important part in Kafka’s letters and diaries. Often he refers to himself as an animal (indeed, in Czech the word kavka refers to a jackdaw, a small Eurasian bird belonging to the same genus as the raven), as when he mentions feeling like “a sparrow, practicing [his] jumps on the step.” In November 1913, he compares himself to a dog, writing, “At bottom I am an incapable, ignorant person who, if he had not been compelled … to go to school, would be fit only to crouch in a kennel, to leap out when food is offered him, and to leap back when he has swallowed it.” He also compares himself to a sheep: “I am really like a lost sheep in the night and in the mountains, or like a sheep which is running after this sheep.” In an obscure diary entry from the “Night of comets, 17–18 May,” in 1910, Kafka writes, “Together with Blei, his wife and child, from time to time listened to myself outside of myself, it sounded like the whimpering of a young cat.” Perhaps especially suggestive, given that his grandfather was a kosher butcher, in 1913 Kafka seems to refer to himself as a pig under the knife: “4 May. Always the image of a pork butcher’s broad knife that quickly and with mechanical regularity chops into me from the side and cuts off very thin slices which fly off almost like shavings because of the speed of the action.” Kafka’s diary from August 1914, to take another example, contains an unpublished story titled “Memories of the Kalda Railway.” It is unusual for being narrated from the first person. Much of the story deals with the narrator’s attempts to defend his wooden hut from some vividly realized rats. Soon the narrator falls ill with a respiratory disorder, symptomatic of which is a cough described by his fellow railway workers as a “wolf’s cough.” The narrator reports then sitting on a “bench in front of the hut” in order to greet “the train with a howl [and] with a howl I accompanied it on its way when it departed.” In this story, illness seems to render the narrator—perhaps an “I” with whom the hypochondriac Kafka identified—less human and more canine. Kafka’s preoccupation with animals extended into his dreams. One “disgusting” dream from 1911 involved a dog lying “on my body, one paw near my face. I woke up because of it but was still afraid for a little while to open my eyes and look at it.” Many of his story fragments deal with animals and animal imagery. And Kafka the person, of course, is famous for his moral regard for the well-being of animals. After becoming a vegetarian, according to his friend and biographer Max Brod, Kafka visited the Berlin aquarium with a lady, who afterward reported that Kafka had addressed the fish by saying, “Now I can look you in peace. I don’t eat you any more.” The centrality of animals to his thinking is made plain in a diary entry from 1917, where Kafka reproduces part of a letter he wrote to his then-fiancée Felice Bauer. In the letter he states that his “ultimate aim” is to “strive to know the whole human and animal community.”...”

(Marc Lucht, 'Introduction', ''Kafka's Creatures: Animals, Hybrids, and Other Fantastic Beings', 2010)

जीएंची वाक्ये वाचून मला जीएंच्या त्या अज्ञात टीकाकारांची कीव आली. अशा लोकांमुळेच मराठी साहित्य खुरटले आहे... कै गंगाधर गाडगीळ आणि कै जयवंत दळवी बरे लेखक असतील पण त्यांच्या साहित्यिक म्हणून मर्यादा त्यांनी जीएंना दिलेला सल्ला - माणसांच्या कथा लिहा- वाचून स्पष्ट होतात. केवढा linear आणि मर्यादित विचार करायचे हे लेखक. आणखी एक - ते लिहीत होते ना 'माणसांच्या कथा', मग लिहूदेत ना जीएंना काय लिहायच ते!

वर कोट केलेल्या जेम्स सी स्कॉट यांचे इतर विचार वाचून, या लेखकद्वयाने त्यांना काय सल्ला दिला असता कोण जाणे. कै हरिभाऊ आपट्यांच्या आधीची गौरवशाली भारतीय गद्य आणि पद्य साहित्यिक परंपरा अशा लेखकांनीं पूर्णपणे reject केली होती. त्या (आणि तशा) परंपरेबद्दल स्कॉट म्हणतात: "..But the oral epics of the Odyssey and the Iliad, as we have noted, date from precisely this dark age of Greece and were only later transcribed in the form in which we have come to know them. One might well argue, in fact, that such oral epics that survive by repeated performance and memorization constitute a far more democratic form of culture than texts that depend less on performance than on a small class of literate elites who can read them..."

स्कॉट यांचे पोस्टच्या सुरवातीला दिलेले (रंगीत) अवतरण पहा:  होमो सेपियन ह्या पृथ्वीवर फक्त २ लाख वर्ष आहेत आणि त्यातल्या शेवटच्या काही 'मिनटां'मध्ये अँथ्रोपोसीन चालू झाला आहे.  तरी काही टीकाकार काफ्कांना म्हणाले असते :  "अहो काफ्का, तुकारामासारखच,  तुमच्या लेखनात प्राणी, कीटक, पक्षी यांचे उल्लेख जरुरी पेक्षा जास्त येतात..."

काफ्कांचे नाते भारतीय तत्वज्ञानाशी नाही तर जातककथा, पंचतंत्र, हितोपदेश, इसापनीती इत्यादी यांच्याशी आहे आणि त्या प्राचीन तंत्रांचा वापर करत ते भाष्य करत असतात पुढील गोष्टींवर : "the nature of power, the inescapability of history and guilt, the dangers and promise and strangeness of the alienation endemic to modern life, the human propensity to cruelty and oppression, the limits and conditions of humanity and the risks of dehumanization, the nature of authenticity, family life, Jewishness, and the nature of language and art."

मला नेहमी वाटत आलय की जीएंनी गरीब, मध्यमवर्गीय स्त्रीयांचे दुःख फार मोठ्या प्रमाणात, अतिशय जवळून, काहीशा हतबलपणे (काफ्कांच्या शब्दात eternal helplessness) आणि खूप संवेदनशीलतेने कित्येक दशके पहिले होते. त्यांच्या कथांतून ते अतिशय समर्थपणे (effectively) आपल्यापर्यंत पोचते. पण त्या कथांतून स्त्रीया मानवी फॉर्म सोडत नाहीत.

पण ती तो फॉर्म सोडून गाय बनते, ज्या ज्या वेळी जीए गायीचा  उल्लेख करतात. त्या त्या वेळी काफ्कांसारखच ते वर उल्लेखिलेल्या (किमान काही) गोष्टींवर स्त्रीयांच्या दृष्टिकोनातून जीवनावर भाष्य करत असतात. उदा:

“Always the image of a pork butcher’s broad knife that quickly and with mechanical regularity chops into me from the side and cuts off very thin slices which fly off almost like shavings because of the speed of the action.”

The Birds Try to Beat Down the Ocean

18th century Panchatantra manuscript page,

Artist: Anon

 courtesy: Wikimedia Commons

काफ्का अर्थात एक पाऊल पुढे आहेत ... ते पहिल्यांच पानावर  कीटक (monstrous vermin) आणतात 

Artist: Christoffer Tornerhielm

Don't Leave It in Parking, Wear It.... BMW or Mercedes Jewelry? Anyone?

courtesy: the copyright owner(s)

मिरजेची मॅनहोल कव्हर्स...When India Was NOT Fundamentally Sound

T C A Srinivasa-Raghavan, April 2017:

“In 2006 a British writer called William Dalrymple rummaged in the unpublished and hitherto ignored private papers about the revolt of 1857. They were in Urdu. So he took the help of Mahmood Farooqui to translate them. He then published a book called The Last Mughal.

That book exposed a serious weakness amongst Indian historians who, in their quest for certification from Oxford and Cambridge, were content to adopt colonial lenses. In this scheme of things British rule was the best thing that happened to India. Many Indians still think so. Fortunately their numbers are shrinking.

From the 1960s onwards, Oxbridge steered Indian students towards a study of the freedom movement. In this view, the main villains were the Indians themselves. The divide-and-rule aspect of British policy was mentioned only in passing...

...Now, gradually, things have begun to change. Indian historians are beginning to show how the Oxbridge version was actually an “alternate truth” — post truth plus alternate facts. This is beginning to show how there can be entirely different versions and interpretations of events.

They are doing so by re-examining the many different aspects of 1857-1947. An altogether different picture of British rule emerges when these stories get told by un-colonised Indian minds...”

 

मिरजेला रहात असताना मॅनहोल कव्हर्सबद्दल फार आकर्षण वाटे... सॉलीड , घट्ट, वर्तुळाकार  कास्ट आयर्न हे त्यावेळच्या बालजीवनात एक कुतूहलाची गोष्ट होती.... कधीतरी उचलायचा मूर्ख आणि अयशस्वी प्रयत्न पण केला होता.... उघडलेल्या  मॅनहोल मधून खालील गूढ गटार पण बघत थांबायचो....

 जातायेता त्याच्यावरची अक्षरे वाचत असेन...नंतर नंतर ती 'मि न पा' असायची....मिरज नगर पालिका... पण आधीची वर्षे तीच्या वर वेगळी अक्षरे असायची आणि ती इंग्लंड मध्ये बनवली गेली असत...बहुदा मँचेस्टर ... बनवणारी कंपनी पण आत्त्ता, आत्त्ता पर्यंत लक्षात होती...

हे आठवायच कारण बार्नी व्हाईट-स्पुनर ( Barney White-Spunner) यांचे छान पुस्तक अधून मधून वाचतोय: 'Partition: The story of Indian independence and the creation of Pakistan in 1947', 2017...

त्यांनी पण शशी थरूर (Shashi Tharoor) यांच्या सारखाच 'निकाल'  दिलाय: ब्रिटिशांनी भारताला मॅनहोल मध्ये ढकलले!

ते लिहतात:

“...It was this lack of development that is probably the most difficult legacy of the Raj to justify. Unpopular as it was when a much-respected ICS officer and Indian historian, W. H. Moreland, produced the figures, the average Indian income per head in 1932 was shown to be the same as it had been in 1605 under Akbar. When compared to the comparable growth in the quality of life in Great Britain, and allowing for relative increases in population, India had stood still. The English population had in fact increased eight times over the period while India’s had increased just under four times but per capita GDP in Great Britain had grown six times.38 Even as late as 1944 half the population of India was under twenty years old, which is a damning comment on the lack of improvement in life expectancy under the Raj....

... Part of the problem was that the Indian government had an inadequate economic planning capacity. The senior ICS men who staffed the viceroy’s ministries had been trained on tour in the provinces, assessing land disputes or bringing troublesome border tribes to order. They had little notion of making capital available to fund development or of how to increase industrialisation and they did not really think it was their job to do so anyway. By 1931 there were only three industries employing more than 200,000 people: jute, cotton and coal mining, and still only 9,206 factories across the whole of India. Many of these were in the Princely states where the rulers were more sensitive to the importance of financial incentives and tax breaks. S. Moolgaonkar, a Tata executive, recalled that virtually the entire cement industry was located in the Princely states as the Indian government would not give it any financial support in the British provinces, something he, like many, ascribed to a desire to protect imported cement supplies from Britain. ‘The Brits imported everything’, he complained, ‘even the man hole covers’...”

Artist: Otto Soglow (1900-1975), The New Yorker, 17 October 1931

ऑटो सोगलो यांनी त्याकाळात हेच कार्टून डझनाहून जास्त वेळा वेगळ्या कॅप्शन सहित न्यू यॉर्कर च्या अनेक इशूत काढलेले आहे!

Well, Mr. Soglow, America was perhaps fundamentally sound but India had gone to the dogs in 1931, thanks to the British Raj!