मुंडकोपनिषद:
"द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते ।
तयारन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यश्रत्रन्यो अभिचाकशीति ॥"
(दो सुंदर पंखों वाले पक्षी, एक-दूसरे के अच्छे दोस्त, एक ही पेड़ पर बैठे हैं.
उनमें से एक पक्षी पेड़ के स्वादिष्ट फलों को खा रहा है.
दूसरा पक्षी उन्हें नहीं खा रहा है, बल्कि उन्हें देख रहा है.)
एक सामान्य मनुष्य शंभर शतकांनंतर आपल्या गावी परततो आणि मोठ्या कुतूहलाचा विषय बनतो ...आजच्या वर्तमानात , त्याच्या भविष्यात, जणू काही काव्य भरले गेल्या सारखे ...
'An Ordinary Person’
A stick under his arm, a pack on his head,
At dusk a villager goes home along the river.
If after a hundred centuries somehow –
By some magic – from the past’s kingdom of death
This peasant could be resurrected, again made flesh,
With this stick under his arm and surprise in his eyes,
Then would crowds besiege him on all sides,
Everyone snatching every word from his lips.
His joys and sorrows, attachments and loves,
His neighbours, his own household,
His fields, cattle, methods of farming: all
They would take in greedily and still it wouldn’t be enough.
His life story, today so ordinary,
Will, in those days, seem charged with poetry.
२०व्या शतकातील तीन मोठे भारतीय कलावंत (कमी आयुष्य लाभलेले) ह्या पोस्ट मध्ये एकत्र...
जी. ए. कुलकर्णी १९२३-१९८७, २८-१०-१९७८:
"...
आम्हाला मॅट्रिकला असता गडकऱ्यांची (एक) 'चिमुकलीच कविता' अभ्यासाला होती.
एका छोट्या मुलीवर लिहलेली ही एक मोठी कविता . त्या मुलीच्या एका गालावर
तीळ आहे. तर गडकरी सांगतात , की ती तीळ म्हणजे त्या मुलीचे भाग्य लिहिताना
विधीने दिलेले दशांश चिन्ह आहे! ते वाचताच (मला आजही आठवते) तो तास कसा
कापराप्रमाणे भर्रकन जळून गेला..."
(पृष्ठ ६५, 'जी.एं. ची निवडक पत्रे: खंड १', १९९५)
(प्रत्यक्षात कवितेत तीळ नाही तर गोंदण आहे.)
"...
तिलक गोजिरे गोंदवणाचे हिरव्या रंगाचे,
शुभ्र मुखावर तुषार कुठल्या दिव्य तरंगाचे !
निळ्या नभीं वर शुभ्र तारका जमवितात मेळ,
शुभ्रमुखनभीं इथें निळ्याशा तारांचा खेळ !
(इचा) उद्याचा धनी कोण , हें ठरवावें म्हणुनी,
पुण्याईचें गणित करित विधि दशांशचिन्हांनीं ! ..."
राम गणेश गडकरी १८८५- १९१९, "वाग्वैजयंती"
दीनानाथ दलाल यांच्या अप्रतिम चित्रात १९१६-१९७१ तीळ आणि गोंदण दोन्ही नाही पण छोट्या मुली आहेत
जिथे दलाल यांच्या नायिकेच्या भोवती निसर्ग आणि समाजाचा एकोप्याचा उत्सव आहे, तिथे १९५० च्या दशकात शहरांत अनोळखी माणसाविषयी वैर, दारं बंद, मनं बंद अशी अवस्था होते.
१९४७ चं मुखपृष्ठ बघताना असं वाटतं — "आपल्याला फक्त स्वातंत्र्य मिळालं की बाकी सगळं आपोआप सुधारेल."
पण १९५६ मध्ये वास्तव हे सांगतं — "स्वातंत्र्याच्या पुढची लढाई घराघरात, रस्त्यांवर, मनामनांत आहे, आणि ती फार अवघड आहे."
१९४७ च्या ओसंडत्या हंड्यापासून १९५६ च्या नरडं कोरड पडलेल्या, गरीब, बहुदा बिहारी, माणसाची कोलकता येथील एका भद्र लोकांच्या सोसायटीत पाण्याच्या एका घोटासाठी झालेली तडफड , त्याने एका रात्रीत बघितलेले वास्तव म्हणजे केवळ प्रतिमांचा बदल नाही; तो भारतीय शहरी संस्कृतीच्या अपेक्षा आणि वास्तव यांच्यातील अंतराचं जिवंत चित्रण आहे. एकेकाळी धबधब्यासारखी वाहणारी आशा — फक्त नऊ वर्षांत — कोरडी झाली.
विलास सारंग म्हणतात मराठीतील आघाडीच्या कादंबरीकारांनी (युरोपियन लेखक आणि बंकीम चंद्र यांचा) वास्तव वाद सोडून काफ्का सारखे लिखाण का केले नाही ?
"…मला कधी वाटतं, १८९० साली हरिभाऊनी जरा विचार केला असता: 'आपण कशाला ब्रिटीश वाङमयाचं शेपूट पकडून राहायचं?' आपलं कथाकथन विकसित करायचं. एवढं काही कठीण नाही. काफ्काच्या 'मॅटॅमॉर्फसिसचं पहिल वाक्य घ्या. 'पंचतंत्रातल्या एखाद्या गोष्टीत ते फिट बसलं असतं. एवढी फँट्सी झाली. उरलेल्या कथेत वास्तववाद आहेच…इ. स. १९०० पासून आजवर पाश्च्यात्यांनी आपल्या वाङमयाकडे ढुंकून बघितलेलं आहे का? त्यांना आपल्या कथासाहित्यात वेगळ, नवीन काही आढळल नाही … "
('लिहित्या लेखकाचं वाचन', 2011)
मला त्याचे काही प्रमाणात उत्तर काफ्का यांच्या नवीन पुस्तकात मिळाले....लेखक आणि पुस्तक Karolina Watroba's "Metamorphoses: In Search of Franz Kafka"...
पहिल्यांदा पाहू काफ्का यांचे लेखन वास्तववादी लेखनाहून वेगळे कसे वेगळे कसे?
"... But for many readers, like those reading The Metamorphosis to make sense of the coronavirus pandemic, the feeling of disorientation becomes a crucial part of their experience of the text. These are not reassuring stories that order the chaos of human life into coherent plots which either end well or at least follow an intelligible chain of cause and effect. Instead, Kafka’s tales evoke such traditional narrative structures of understanding, but fill them in with strange, chaotic, disorienting events that are difficult to make sense of, and in this way vindicate the anxiety of real life, which rarely lives up to the coherence of realist literature...."
आता पाहू हरिभाऊ कोणत्या काळात, कुठे लेखन करत होते...
“...One reason why Kafka became Kafka is that he happened to be
born in the margins of the German-speaking world, in the provinces of a
decaying, impotent empire which would disappear from the map during his
lifetime, rather than in the powerful German Empire intent on rivalling
Europe’s most belligerent colonial nations....
…One consequence of this dynamic was that the literary education he received at school tended towards the conservative and the nationalistic. In his written school-leaving exam in German, rather than holding forth about any literary works, Kafka had to describe the advantages of Austria’s geopolitical situation: that was the kind of topic that his school education was supposed to teach him about. But literature was covered in the curriculum too, and here Austrian authors were not exactly absent, but decidedly less emphasised than the greats of the traditional German national canon: Lessing, Goethe, Schiller and Kleist.
But let us stop and consider what sort of nation this canon in fact represented. Lessing grew up at the edge of Lusatia, a region which today is split between Germany and Poland and has long been inhabited by Sorbs, a Slavic ethnic group with its own distinctive linguistic and cultural identity. He wrote his famous aesthetic treatise Laocoön while working in Breslau – now Wrocław in Poland, but over the centuries variously under Polish, Czech, Habsburg, Prussian and German rule. Kleist was born and studied in Frankfurt an der Oder, a city whose eastern part became part of Poland after 1945, the river in its name now serving as the national border. Like Lessing and Kleist, Goethe and Schiller wrote their works decades before the unification of Germany in 1871, which simply did not exist as a nation state for most of European history, even if national sentiments were present in some form in the writing of these authors. Strategically selected and appropriately interpreted works of these men were later used to construct a canon that was meant to carefully delineate and police the boundaries between the German nation and its ‘Others’, such as Jews and Slavs, even – or especially – in the face of their close proximity.
No wonder that Kafka found it difficult to embrace the label of an ‘urdeutsch’ writer, as seen in his letter to Bauer. The focus of his German lessons at school was also on poetry and drama, not prose, which had long been seen as an inferior literary mode – but that was precisely the form that he adopted as his. This disconnect between German literature as it was taught to him and as he practised it himself continued at university. Kafka attended lectures by August Sauer, who struck chauvinistic tones in an attempt to assert the superiority of German literature and culture over its Czech, or more generically ‘Slavic’ counterpart. Kafka could not stand it and stopped attending the lectures…”
ज्यावेळी भारतीय स्वातंत्र्याची चळवळ लोकमान्य टिळक यांच्या सारख्या लेखक-नेत्या मुळे चांगलीच तापली होती , तत्कालीन भारतीय साहित्य भारताची पारंपारिक महानता सांगत होते, भारतीय माणसाला वीरश्री देत होते, बंडखोरी करायला सांगत होते, क्रांतिकारी करत होते... ते माणसाला एका रात्रीत किडा कसले करणार...
ह ना आपटेंना काफ्का सारखे वर्ग सोडून जाणे जमले नसते !
