ल्यूट आणि व्हायोलिन: अंतर्मुखतेचा दोन कलावंतांनी घेतलेला सूर....Vermeer's Young Woman With a Lute and Dinanath Dalal's With Violin

व्हर्मीर आणि दीनानाथ दलालांच्या कलेतील साम्यस्थळे शोधायला जुलै २३ २०२५ रोजी ह्या ब्लॉग वर सुरवात केली. 

एक महत्वाचे स्थळ म्हणजे संगीतातील स्त्रिया.... 

 

कलाकार : दीनानाथ दलाल, दलाल आर्ट स्टुडिओ

 

सौजन्य आणि आभार :

चित्रकार दीनानाथ दलाल मेमोरियल समिती, दलाल परिवार आणि ChatGPT 

 

हे दीनानाथ दलाल यांचं १९४६ च्या वाङ्मय शोभा (ऑगस्ट अंक) साठीचं मुखपृष्ठ म्हणजे एक Vermeer-सदृश मौन अनुभवणारी चित्रकृती आहे. 

स्त्री आणि व्हायोलिन: एक तरुणी पूर्णपणे तल्लीन होऊन व्हायोलिन वाजवत आहे. तिच्या चेहऱ्यावरची स्मितरेषा, बंद नजरा आणि शरीराचा कोमल वळण अंतर्मुख आनंद प्रकट करतो.  Vermeer प्रमाणेच, येथे स्त्री आपल्याशी नाही, स्वतःशी संवाद साधत आहे. तिचं संगीत आपल्यासाठी नाही — तिच्यासाठी आहे. आपण अनवधानाने तिच्या खासगी क्षणात डोकावत आहोत. (वरच्या कोपऱ्यात एक प्रेमी युगुल धूसर छायाचित्रासारखं दिसतं. हे तिचं स्मरण, स्वप्न, की कल्पना?)

Vermeer च्या ‘Letter Reader’ किंवा ‘Girl Interrupted at Music’ यांच्याप्रमाणेच ही चित्रात दृश्याच्या पलीकडे जाणारी भावना आहे. इथे 'पात्रं' नाहीत, स्मृतींची सावली आहे — जणू संगीत हे त्या आठवणींना स्पर्श करतंय.

 केसांत मोगऱ्याचं फूल – शृंगार आणि संस्कार यांचा संगम, साडीतील सौंदर्य – पारंपरिक पण आत्मविश्वासपूर्ण, रंगसंगती: गडद जांभळ्या पार्श्वभूमीतून उमटणारा सौम्य केशरी प्रकाश — हे Dalal चं Vermeer-लायटिंग आहे! 

 "संगीतात रमलेली ही स्त्री म्हणजे Dalal च्या संथ पण अंतर्भेदी शृंगाराची उत्कट प्रतिमा आहे."
Vermeer च्या ‘गूढ आणि शांत' स्त्रियांसारखीच ही — आपल्याकडे न पाहता आपल्या आत जाणारी स्त्री आहे.

 Johannes Vermeer, 'Young Woman with a Lute', १६६२-६३

जोहान्स व्हरमीरच्या "Lady with a Lute" या चित्रातली स्त्री खिडकीकडे बघत आहे — तिचा सूर कुणाच्यातरी येण्यानं पूर्ण होणार आहे. पण दीनानाथ दलाल यांच्या १९४६ मधील व्हायोलिनवादिनी, एका झाडांच्या सान्निध्यात, स्वतःशी सूर जुळवत आहे — तिचं वादन कुणासाठी नाही, ते तिचं आहे. हे दोन चित्रं दोन भिन्न संस्कृतींत जन्मलेली असली, तरी दोघांत एक गोष्ट समान आहे — स्त्रीचा स्वतःच्या एकांताशी असलेला नातेसंबंध.

 "Lady with a Lute" हे चित्र पाहताना, एक स्तब्ध, प्रकाशाभोवती गुंफलेली स्त्री आपल्यासमोर उभी राहते. तिच्या हातात ल्यूट आहे, ती वाजवायला सज्ज आहे – पण तिची नजर खिडकीबाहेर. जणू कोणीतरी यावं, तिच्या सूरांना अर्थ द्यावा, असं तिला वाटतंय. ही प्रतिक्षा आहे – प्रेमाची, संवादाची, किंवा केवळ जागतिक उपस्थितीची.

दीनानाथ दलाल यांच्या १९४६ मधील वाङ्मय शोभा अंकात छापलेली 'व्हायोलिनवादिनी' मात्र एका पूर्ण वेगळ्या जगात वावरते. ती बाहेर कुणाची वाट पाहत नाही. तिच्या सभोवताल (उपचित्रात) हिरवळ आहे, झाडांची सावली आहे, तिचे कपडे आणि वाद्य हे भारतीय, पण दृश्याचा सूर मात्र अंतर्मुखतेचा आहे. ती स्वतःसाठी वाजवते आहे – तिचं संगीत तिच्या अंत:करणाशी गप्पा मारतं आहे.

व्हरमीर आणि दलाल – दोघेही वेळेत, जागेत, संस्कृतीत पूर्ण वेगळे – तरीही त्यांच्या स्त्रियांमध्ये एक सूक्ष्म साम्य आहे. त्या दोघींही काही न म्हणता बरंच काही सांगतात. आणि त्यांच्या चेहऱ्यावरील शांतता आपल्याला बोलकं करते.

व्हरमीरच्या स्त्रीकडे बाह्यप्रकाश येतो – खिडकीतून, बाहेरच्या जगातून. आणि ती त्याच जगाकडे पाहते. ती प्रतिक्षा करते.

दलालची स्त्री मात्र आंतरिक प्रकाशात न्हालेली आहे. तिच्या सभोवतालचं हिरवंगार निसर्ग तिच्या अंत:करणाशी एकरूप झालं आहे. ती कुणाचीही प्रतिक्षा करत नाही – ती तिथे आहे, स्वतःसाठी.

या दोन चित्रांमधून प्रकटतो तो एक सौंदर्याचा मार्ग आहे – एक प्रेमाच्या प्रतीक्षेचा, तर दुसरा प्रेमाच्या अस्तित्वाचा.

व्हरमीरच्या चित्रांतून पाश्चात्य सौंदर्यशास्त्रातलं domestic intimacy प्रकट होतं. स्त्री – घरात, बंद खिडकीतून बाहेर बघणारी, एक सांकेतिक प्रतीक्षा बाळगणारी.

दलालच्या चित्रांतून भारतीय नववर्गातील स्त्री समोर येते – ती शृंगारी आहे, पण तिचं शृंगार हे फक्त प्रियकरासाठी नाही – ते तिच्या सृजनासाठी, तिच्या स्वतःच्या जाणिवेसाठी आहे.

व्हरमीर आणि दलाल यांच्या स्त्रिया आपल्याशी थेट संवाद साधत नाहीत. त्या आपापल्या जगांत आहेत – पण म्हणूनच त्या अधिक खरे वाटतात. त्या object नाहीत, त्या दृश्यं नाहीत – त्या वास्तव आहेत.

शांततेतून व्यक्त होणाऱ्या या स्त्रिया आपल्याला आपल्याच अंत:प्रवेशात घेऊन जातात. व्हरमीर आणि दलाल – एक युरोपीय क्लासिकिस्ट, एक आधुनिक भारतीय – पण त्यांच्या कुंचल्याला मिळालेली ती एकच दिशा: स्त्री ही गूढ हे, नयनरम्य आहे, पण सर्वात आधी – ती स्वतःसाठी आहे .... 

Vermeer आणि Dalal यांचं स्त्रीदर्शन: भिन्नता आणि साम्य

१. स्त्रीचा स्वतःशी संवाद

• Vermeer च्या स्त्रीला कुणी यायचंय — तिचं वाद्य जणू सज्ज आहे, पण नजरा वाट बघतात. Dalal ची स्त्री स्वतःसाठी वाजवत आहे – तिच्या शृंगाराचं केंद्र तीच आहे.

२. आधुनिकतेचा संदर्भ

• Vermeer चं नेदरलँड्सचं १७व्या शतकातलं मध्यमवर्गीय सभ्यतेतलं सौंदर्य. Dalal चं स्वातंत्र्योत्तर भारतातलं, लोकशाहीच्या उंबरठ्यावर उभं असलेलं नवसंस्कृतीचं स्त्रीप्रतिबिंब. 

३. प्रकाशाचा वापर

• Vermeer मधील प्रकाश खिडकीतून येतो, आणि स्त्रीला व्यापून टाकतो.  Dalal मधील प्रकाश संदिग्ध, मृदू, जणू आंतरिक आहे – निसर्ग आणि आत्मा यामधून आलेला. 

---

दृष्टीकोन: भारतीय अंतर्मुखता विरुद्ध पाश्चात्य प्रतीक्षा

• Vermeer मध्ये स्त्री एका प्रेमाच्या, संवादाच्या अपेक्षेने बाहेरच्या जगाकडे पाहते. Dalal मध्ये स्त्री आतल्या सूरांशी जोडलेली आहे – तिचं प्रेम, तिचं संगीत हे स्वतःशी एकसंघ आहे.

हीच Vermeer आणि Dalal यांच्यातली मूलभूत दृष्टीकोनातील भिन्नता आहे — प्रेम बाहेरून यायचं आहे की, ते आतून फुलतंय?