उमरखय्यामकृत रुबाया, द्राक्षकन्या, गीत-रुबायत...Omar Khayyam, Edmond Dulac, Madhav Julian and My Father

आज माझ्या वडलांचा ८५वा वाढदिवस आहे. #GopalDuttKulkarni85'

EDWARD FITZGERALD, ‘OMAR KHAYYÁM: The Astronomer-Poet of Persia’, c1859: “For whatever Reason, however, Omar, as before said, has never been popular in his own Country, and therefore has been but scantily transmitted abroad.”

 Richard Eaton, ‘India in the Persianate Age: 1000-1765’, 2019: “…The big breakthrough, however, came in 1582 when Akbar, with the apparent aim of promoting a political culture that would arch over the Mughal realm’s diverse religious and cultural communities, established Persian as the official language. It was to be used at every level of the Mughals’ bureaucracy, from the imperial capitals down to the most remote settlements in the rural hinterland. Within a few generations, India had become a major centre of the Persian-speaking or -reading world. An Italian who travelled through Gujarat in 1623 considered that in Mughal territories Persian was more commonly used than vernacular languages. By 1700 India was probably the world’s leading centre for the patronage of Persian literature and scholarship, with an estimated seven times more people literate in Persian than in Iran…”

Orhan Pamuk, ‘My Name is Red’, 1998:

“…Every picture serves to tell a story,” I said. “The miniaturist, in order to beautify the manuscript we read, depicts the most vital scenes: the first time lovers lay eyes on each other; the hero Rüstem cutting off the head of a devilish monster; Rüstem’s grief when he realizes that the stranger he’s killed is his son; the love-crazed Mejnun as he roams a desolate and wild Nature among lions, tigers, stags and jackals; the anguish of Alexander, who, having come to the forest before a battle to divine its outcome from the birds, witnesses a great falcon tear apart his woodcock. Our eyes, fatigued from reading these tales, rest upon the pictures. If there’s something within the text that our intellect and imagination are at pains to conjure, the illustration comes at once to our aid. The images are the story’s blossoming in color….”

 श्री. के. क्षीरसागर, 'उमर खय्यामची फिर्याद', "उमर खय्यामची फिर्याद", १९६१-१९७५:
"पण पहा ! लाडके ! आकाशात उगवत असलेला चंद्र आपला शोध करीत आहे ! यापुढील काळात, किती वेळा तरी उगवल्यानंतर तो आपल्यापैकी एकाचा शोध करील ! - पण व्यर्थ !"

 Artist: Edmund Dulac (1882-1953)

 प्रा श्री. के. क्षीरसागर यांचे एकेकाळी विद्यार्थी असलेले, माझे वडील गोपाल दत्त कुलकर्णी यांच्या Edward Fitzgerald लिखित 'The Rubaiyat of Omar Khayyam', १८५९ चा मराठी अनुवाद 'गीत-रुबायत', १९६५च्या सुमारास प्रसिद्ध झाला . 

माधव जूलियन यांनी रुबायतचे  दोन अनुवाद केले. 

पहिला मूळ फारसी वरून केलेला "उमरखय्यामकृत रुबाया" प्रसिद्ध झाला १९२९ साली. त्याबद्दल त्यांना ज्या एका मुंबईच्या पारशी गृहस्थाने आर्थिंक मदतीचे आश्वासन दिले होते, त्याने खाका वर केल्या. (आज मला वाटते त्या गृहस्थाला पुस्तकाची निर्मिती आवडली नसेल काय? कारण तो म्हणे चित्र संग्राहक पण होता, त्याला Edmond Dulac यांच्या सारख्यांची चित्रे असलेले रुबाया अपेक्षित असेल!)

शिवाय तो अनुवाद मराठी रसिकांना फारसा आवडला नाही. त्या बद्दल माधवराव लिहतात:   

 (पृष्ठे : १९२-१९३, 'माधव जूलियन', ले: गं. दे. खानोलकर, १९५१-१९६८)

नऊ दहा ओळीत माधव जूलियन जे विश्लेषण करतात, ह्यावरून त्यांच्या विद्ववत्तेची, फारसी आणि मराठी भाषेवरच्या पकडीची, उमर खय्यामच्या अभ्यासाची आपल्याला चुणूक दिसते. 

पुढे माधव जूलियन यांनी सुद्धा Edward Fitzgerald चा अनुवाद १९३१ साली 'द्राक्षकन्या' म्हणून प्रसिद्ध केला. 

वि वा शिरवाडकरांनी सुद्धा उमर खय्याम यांच्या वर लिहिले आहे, वाङ्मय शोभा , दिवाळी १९५७: