महाराष्ट्र शिल्पी कलावंत निर्यात करत होता, आयात नव्हे!...Contribution of Maharashtra to Mahabalipuram

आज मे १ २०१७, महाराष्ट्र दिवस , महाराष्ट्र दिन 

One stone is a stone.

Two stones is a feature.

Three stones is a wall.

Four stones is a building.

Five stones is a palace.

(Six stones is a palace built by aliens.)

—Archaeological axiom

 
ऑक्टोबर २ २००७ ला मी 'Did Natives Create The Bountiful Art You See In Maharashtra?' ह्या विषयावर लिहले होते. 

मी लिहले कसले,  कै. द ग गोडशांचच म्हणण मला जमल तस लिहल! गोडशांचा २१ पानी मूळ लेख 'छंद' नियतकालिकाच्या (आता केंव्हाच मृत) मे-जून १९५५च्या अंकात आला होता. तोच लेख, 'शिल्पी महाराष्ट्र', त्यांच्या 'समन्दे तलाश', १९८१ मध्ये समाविष्ट आहे. 

गोडशांच्या पाच सर्वोत्कृष्ट लेखात त्याचा समावेश करता येईल. महाराष्ट्रातील शाळांमध्ये तो लेख शिकवला गेला पाहिजे मुलांना समजण्यासाठीकी महाराष्ट्राला केवढी वैभवशाली सांस्कृतिक परंपरा आहे. आणि त्या परंपरेचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याला राजाश्रयाच्या बरोबरीने लोकाश्रय होता. सामान्य लोकांनी आपले पैसे खर्च करून जगविख्यात कलानिर्मिती केली.

‘Frontline’ published 25-part series on Indian art starting with the issue Aug. 11-24, 2007 “Eternal India”.  One of the articles was “Grandeur in caves”. The article covers “vast rock-cut temples and viharas dot the hills of western and eastern India”.

“In western India, the 2nd century B.C. ushered in one of the greatest periods of the art of India and the entire art of Buddhism. Over a period of about 1,000 years, more than 1,200 caves were hewn out of the mountains of the Western Ghats, not very far from the coast of present-day Maharashtra. They were profusely sculpted and painted in the Buddhist traditions. Leaving behind the cares and confusions of the material world, the devotee came to these splendid havens of contemplation…”

हे फ्रंटलाइन मध्ये वाचण्यापेक्षा गोडशांच्या लेखात वाचण्यात एक वेगळीच मस्ती आहे. आणि गोडशांचा महत्वाचा मुद्दा म्हणजे ही सगळी कला महाराष्ट्रीय कारागिरांनी तयार केली आहे.   

खाली त्या लेखातील एक छोटा अंश वाचा:

थोडक्यात  म्हणजे फ्रंटलाईन म्हणत त्याप्रमाणे १,००० वर्षे, एका मोठ्या भूप्रदेशात, उच्च दर्जाची, खडकातील,  १,२०० लेणी-गुहा पाडण्यासाठी समाजामध्ये त्या कलेची मूळ खोलवर रुजायला लागतात. समाजान त्यावर प्रचंड पैसा खर्च करायला लागतो, श्रमदान करायला लागत. वरच्या परिच्छेदात उल्लेखल्या प्रमाणे पिढ्यान पिढ्या कॉम्प्लेक्स स्कील्स डेव्हलप व्हायला लागतात. परंपरा तयार व्हायला लागती. तात्पुरती उधार उसनवारी करून ते होत नसत.

इतिहासकार जॉन के ७व्या शतकातील महाराष्ट्राबद्दल काय म्हणतात पहा.

John Keay, ‘India: A History’, 1999:

“...In the course of his wanderings round India, Hsuan Tsang traversed an area of the western Deccan which he calls ‘Mo-ho-la-ch’a’. The translation of proper names from Chinese back into Sanskrit often stretches credulity, but in this case there is little room for doubt: by ‘Mo-ho-la-ch’a’ Hsuan Tsang meant Maharashtra. This was the land either side of the Western Ghats, once the patrimony of the trading Shatavahanas whose cave temples pocked its rocky outcrops, then of the Vakatakas who so loyally served the Guptas, and nowadays more or less the modern state of Maharashtra centred on Bombay. Hsuan Tsang found the soil rich and fertile, which in parts it is; the people were honest but implacable, and they included ‘a band of champions’ who, when both they and their elephants were fired up on alcohol, proved irresistible in battle. ‘No enemy can stand before them,’ wrote the visitor, wherefore their king was able to ‘treat his neighbours with contempt’.

The name of this contemptuous sovereign was given as ‘Pu-lo-ki-she’, otherwise Pulakesin II,...”

दुसरा पुलकेशी ( राज्य इ स ६१०-६४२) यांनी डेक्कन वर (त्यात सध्याच्या महाराष्ट्राचा मोठा भाग आला) राज्य  केले. पहिला नरसिंहवर्मन ( राज्य इ स ६३०-६६८) यांनी त्यांचा पराभव करून वध केला. ही माहिती का देतोय?

महाबलीपुरम मला फार आवडते. बंगालचा उपसागर तिथल्या लेण्यांचे सौन्दर्य कमालीचे वाढवतो. शिवाय तमिळ विनोदबुद्धीचा तिथे झालेला अविष्कार.  फ्रंटलाईन मार्च २९ २०१७ मध्ये श्री शशांक शेखर सिन्हा यांचा माम्मलापुरम (Mamallapuram) वर लेख आहे. त्यामधील हे  उल्लेख पहा:

"The Pallava caves are simpler than the Ajanta or Ellora caves. The historian Upinder Singh says that they have massive pillars that are square at the bottom and the top and chamfered into octagonal shapes in between. The cave facades are generally plain. She points out that the columns at Mamallapuram are comparatively slender with multifaceted shafts (sometimes fluted or round), cushion-shaped capitals and seated lions at the base. Some caves, such as the Adivaraha cave, have a tank in front of them."

 

"...The art historian Percy Brown traces the Pallava mandapas to similar rock-cut caves in Ajanta and Ellora. He says that Narsimhavarman I may have brought the sculptors and artisans to Mamallapuram and Kancheepuram as “spoils of war” following his victory over the Chalukya King Pulakesin II..."

म्हणजे कदाचित महाराष्ट्रीय कलाकारांनी माम्मलापुरमच्या निर्मितीत मोठे योगदान दिले आहे.  आणि काय सांगाव त्यातील काहीजण नंतर पल्लवांच्या सेनेबरोबर कंबोडिया, इंडोनेशिया, मलेशियाला सुद्धा पोचले असतील. म्हणजे महाराष्ट्र शिल्पी कलावंत एक्स्पोर्ट करत होता, इम्पोर्ट नव्हे.  तसेच तंजावरच्या मराठी राजांच्या आधी जवळ जवळ १,००० वर्षे मराठी भाषकांनी खोल दक्षिणेतील संस्कृती संवर्धनाला मदत केली आहे!

हे वाचून गोडशांना खूप आनंद झाला असता पण आश्चर्य वाटल नसत!

फोटो सौजन्य: श्री शशांक शेखर सिन्हा, फ्रंटलाईन