दीनानाथ दलाल यांचा अभिजात चित्रकलेचा ध्यास: ते आणि व्हर्मीर...Dinanath Dalal and Johannes Vermeer

महान कलाकृती पुन्हा पुन्हा पाहिल्या जातात आणि प्रत्येकवेळी वेगळे काहीतरी सांगून जातात ... दलालांची अनेक चित्रे त्या प्रकारातील आहेत ... जसे नोव्हेंबर १९४८ चे वाङ्मयशोभा चे मुखपृष्ठ ....

हे चित्र आता मला योहानेस व्हर्मीर (Johannes Vermeer, १६३२-१६७५) या महान डच कलाकाराची आठवण करून देते ... कसे ते सांगतो ...

ही चित्रकृती बाह्यरंगांनी जरी तेजस्वी आणि सणासुदीच्या वातावरणात रंगवले गेले असले, तरी त्यामधील मुख्य नायिका मात्र अंतर्मुख आहे — तिच्या डोळ्यांतील गंभीरतेला आपण दुर्लक्ष करू शकत नाही.

माझ्या लहानपणी घट्ट अंबाडा आणि त्यावर घातलेली मंद वासाची ताज्या निशिगंधाची वेणी विलक्षण सुंदर दिसत असे. आई केंव्हातरी घालत असे. दलालांच्या नायिकेची वेणी (बहुधा गुलाब, मोगरा व झेंडू) तिच्या पारंपरिकतेचा, तिच्या सौंदर्यसाक्षरतेचा भाग वाटतात. ही फुलं केवळ सजावटीसाठी नाहीत, तर जणू काही तिच्या अंतर्मनाच्या सजगतेचं प्रतीक आहेत. तिच्या एकूण मूडशी विरोधाभास असलेल्या या फुलांमधूनच एक विलक्षण अंतर्बाह्य द्वंद्व जाणवतो — बाहेर फुलं, आत एक गूढ संकोच.

कर्णातले कानातले रत्नजडीत दिसत आहेत — हलकासा वळण घेतलेला दागिना, जो तिच्या सौंदर्यात एक शांत चमक वाढवतो. गळ्यातील हार सोनेरी असून त्याला काहीसा मध्यवर्ती भाव आहे — फारसा वजनदार नाही, पण लक्ष वेधून घेणारा आहे. तो तिच्या मानेच्या कंठप्रदेशाला सुंदर रेखाटतो, आणि त्या हारामागे दडलेली तिची गळती भावना अधिक खोल वाटू लागते.

तिच्या चेहऱ्यावर चिंतेचं, किंबहुना गूढतेचं छायाचित्र उमटलेलं आहे. तिचे डोळे थेट पाहणाऱ्याकडे नसून, थोडेसे झुकलेले — जणू काही एखाद्या आठवणीच्या ओझ्याखाली. ओठ बंद, पण काहीतरी अपूर्ण राहिल्यासारखं जाणवतं. एखादा निरोप मिळालेला आहे का? किंवा कुणीतरी येण्याचं थांबणं?

पार्श्वभूमीत दोन मुले दिवाळीचा आनंद लुटताना दाखवली आहेत — त्यांच्याकडे फटाके आहेत, आकाशात चंद्र आहे की फटाक्यांचा प्रकाश आहे याचा संभ्रम जाणवतो. पण नायिकेच्या भावनेशी ही उत्सवमुद्रा फारच वेगळी वाटते. गगनातले रंग ही एक महत्त्वाची बाब — डोंगराळ आणि मंद प्रकाशलेले ढग, निळसर आणि जांभळसर छटा असलेले आकाश — हे सर्व असह्य सौंदर्याच्या एका टोकावर उभं आहे. हे आकाश ‘वास्तवातील दिवाळी’पेक्षा, मनोवस्थेतील दिवाळी वाटते.

तिची साडी गडद हिरव्या आणि केशरी रंगात आहे. हिरवा — शांतता, संयम; केशरी — ऊर्जा, भावना. ही दोन रंगांची संगती हाच तिच्या अंतर्मनाचा द्वंद्व आपल्याला सांगते. सोनेरी किनार आणि शालीन नेसणं ही एका सुसंस्कृत, पण अंतर्मुख स्त्रीची ओळख निर्माण करतात.

या चित्रात एक तिरपा वळण आहे. जणू एखादी स्त्री सणाच्या दिवशी आठवणीत गुरफटलेली आहे. कदाचित प्रिय व्यक्ती तिच्यासोबत नाही, कदाचित तीच एका अंतरंग वेदनेच्या क्षणी आहे. फटाक्यांचे आवाज, आनंदी मुलांचे हसू, आकाशातली झगमगाट — या सर्वांचा आवाज तिच्यापर्यंत पोचत नाही. ती निवडून गंभीर राहिलेली नाही, तर तिची मनस्थिती त्या आनंदाच्या बाहेरच आहे.

ही चित्रकृती दलालांच्या शृंगारनायिकांच्या तुलनेत वेगळी आहे — येथे शृंगार दाट आहे, पण तो प्रगट नसून गुंतागुंतीचा आहे. ही स्त्री सौंदर्यवती आहे, पण तिचे सौंदर्य म्हणजे केवळ रंगरूप नव्हे — ते तिच्या मौनात, तिच्या डोळ्यात, आणि न वाजवलेल्या आवाजात आहे. दीनानाथ दलाल यांनी येथे एक अत्यंत स्तब्ध पण हालचालीने भरलेली स्त्री उभी केली आहे — एक अशी स्त्री जी दिवाळीत देखील स्वतःच्या गूढतेशी, एकटेपणाशी आणि आठवणींशी संवाद साधते आहे.

ही कलाकृती म्हणजे सौंदर्य आणि सावली यांचा एक सुरेल समन्वय आहे.

१९४०च्या दशकातील दीनानाथ दलाल यांच्या स्त्रीप्रतिमा खरोखरच Johannes Vermeer या डच चित्रकाराच्या स्त्रियांची आठवण करून देतात — ज्या बाहेरून शांत, स्थिर दिसतात, पण त्यांच्यात एक खोल, अंतःस्थ आंदोलन असतं. नोव्हेंबर १९४८ चं चित्र याचा अत्युत्तम नमुना आहे.

व्हर्मिरच्या Woman Reading a Letter, Girl with a Pearl Earring, Woman Holding a Balance यांसारख्या चित्रांत आपण पाहतो:

शांत, घरगुती वातावरण फार सौम्य पण अर्थवाही चेहरा — जणू काही ती स्त्री काहीतरी खोल विचारात आहे
भावना कृतीतून नव्हे, तर नजर, प्रकाश, भंगिमेतून उमटते
बाह्यतः सगळं नीटनेटके, पण मनात काहीतरी गुंतागुंत

दलाल यांचं माध्यम वेगळं होतं — मासिक मुखपृष्ठं, मुद्रित रंगचित्रं — पण त्यांचा कलात्मक हेतू आणि भावनात्मक खोली यामध्ये व्हर्मीरशी साम्य वाटतं:

स्वतंत्र पण अंतर्मुख नायिका — दलालच्या या काळातील स्त्रिया कृतीशील नसतात, त्या क्षणभर स्थिरावलेल्या असतात. त्यांच्या डोळ्यांत काहीतरी चाललेलं असतं, पण ते केवळ सूचक.

दृष्टी थेट न वळवलेली — आत पाहणारी नजर — अगदी १९४८ च्या चित्रात दिसणारी ही नायिका. डोळे झुकलेले, काहीशी अलिप्त. ही लाज नव्हे, ही मनाच्या एका वेगळ्याच पातळीवर असणं आहे.

रंग आणि प्रकाशाचा वापर ‘भावनात्मक ध्वनी’ म्हणून — दलाल तेजस्वी रंग वापरतात, पण विशेषतः १९४०च्या दशकात संध्याकाळचं आकाश, थोडं निळसर-जांभळं वातावरण, हे सर्व मनाच्या सावल्यांचं चित्रण करतं.

पार्श्वभूमी आनंदी, पण नायिका त्याहून वेगळी — व्हर्मीरकडे जसं नकाशा, पिठाच्या चाळण्या, फुलं वगैरे पार्श्वभूमीत असतात, तसं दलालकडे फटाके, सण, मुलांचं हास्य असतं — पण नायिका त्यात सहभागी नाही.

भावना कथेतून नाही, मौनातून व्यक्त होतात
— व्हर्मीरची स्त्री विचारात आहे: काय वाचते आहे? काय वाट पाहते आहे?
— दलालची नायिका आठवणीत आहे: कुणाची वाट पाहते आहे? काय हरवलं आहे?

व्हर्मीर १७व्या शतकात, दलाल २०व्या — पण दोघेही एक संक्रमणकाळ अनुभवत होते:

व्हर्मीरच्या काळात स्त्रियांना घरातील सौम्यता आणि मर्यादा यामध्येच दाखवलं जात होतं. पण त्याच्या चित्रांत एक अव्यक्त व्याकुळता आहे.

दलालच्या काळात भारतीय स्त्री फक्त माता वा प्रेयसी नसून, विचारी, संवेदनशील आणि स्वतःचा अंतःविश्व असलेली म्हणून समोर येते.

दोघांचं चित्रण स्त्रीचं बाह्य नव्हे, तर अंतर्मन उभं करतं, हे निर्विवाद.

व्हर्मीर च्या अनेक चित्रांचे वर्णन कसे गेले आहे ते पहा :

"Moments frozen in paint that reveal young women sewing, reading or playing musical instruments, captured in Vermeer's uniquely luminous style, recreate a silent and often mysterious domestic realm, closed to the outside world, and inhabited almost exclusively by women and children... women engaged in mundane domestic tasks, or in pleasurable pastimes such as music making, writing letters, or adjusting their toilette, comprise some of the most popular Dutch paintings of the seventeenth century. Among the most intriguing of these compositions are those that consciously avoid any engagement with the viewer. Rather than acknowledging our presence, figures avert their gazes or turn their backs upon us; they stare moodily into space or focus intently on the activities at hand. In viewing these paintings, we have the impression that we have stumbled upon a private world kept hidden from casual regard. The ravishingly beautiful paintings of Vermeer are perhaps the most poetic evocations of this secretive world,"

आहेत ना दीनानाथांच्या अनेक नायिका अश्या ?  उदाहरणार्थ , अनेकजणी तुमची नजर टाळतात (consciously avoid any engagement with the viewer) ... जसे  सोबतचे नोव्हेंबर १९४८ चे चित्र .... 

१९४० च्या दशकात दीनानाथ दलाल खरंच व्हर्मीर (सारखंच काहीतरी साध्य करत होते — सौंदर्याच्या आड दडलेलं मौन, आणि त्या मौनात दडलेली वेदना..... हाच तो दलालांचा वसंत सरवटेंनी वर्णन केलेला - अभिजात चित्रकलेचा ध्यास !

कलाकार : दीनानाथ दलाल, दलाल आर्ट स्टुडिओ

सौजन्य आणि आभार :
चित्रकार दीनानाथ दलाल मेमोरियल समिती, दलाल परिवार आणि ChatGPT 

Johannes Vermeer (1632-1675), 'Woman Writing a Letter, with her Maid', c.1670